SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THÀNH PHỐ HÀ NỘI

Rối loạn tâm thần xuất phát từ tâm lý xã hội

* Thưa Bác sĩ, báo cáo kết quả thực hiện y tế trường học giai đoạn 2011-2015 được đưa ra tại hội nghị đánh giá thực trạng y tế trường học do Bộ GD&ĐT và Bộ Y tế phối hợp tổ chức mới đây cho thấy tỷ lệ học sinh bị rối loạn tâm thần đang có nguy cơ gia tăng, chiếm 7%-25%. Cũng như vậy, số học sinh có ý định tự tử tăng cao (16,9%), trong đó 21,8% phải đến bác sĩ điều trị. Ông có suy nghĩ gì về những con số này?

- Bác sĩ Nguyễn Minh Tuấn: Trước hết, về mặt khoa học ta cần hiểu bộ não con người rất đặc biệt bởi nó có ý thức, tâm hồn nên sẽ vừa bị tác động về mặt sinh học như các bộ phận khác của cơ thể nhưng đồng thời cũng bị tác động bởi tâm lý và môi trường (gia đình, xã hội…). Cùng một tác động, mỗi người có cách xử lý khác nhau, dẫn đến có người khỏe mạnh, người bệnh tật, người phạm tội… Thực tế hiện nay cho thấy, sự phát triển tâm lý của giới trẻ, nhất là học sinh, sinh viên bị tác động mạnh mẽ cùng với sự phát triển của kinh tế, xã hội. Đứa trẻ đang lớn chưa có nhận thức hoàn thiện, chưa biết ứng phó thích hợp với các tình huống xảy ra trong học tập, trong các mối quan hệ.... Nếu các em không bắt kịp với tốc độ phát triển thì tâm lý sẽ bị ảnh hưởng mạnh mẽ hơn, hình thành những hành vi tiêu cực. Những con số như tỷ lệ học sinh bị rối loạn tâm thần đang có nguy cơ gia tăng, chiếm 7%-25% hay học sinh có ý định tự tử tăng cao (16,9%), trong đó 21,8% phải đến bác sĩ điều trị, theo tôi đều xuất phát từ nguyên nhân tâm lý xã hội là chính.

* Bác sĩ có thể phân tích cụ thể hơn những nguyên nhân tâm lý xã hội mà học sinh hiện đang gặp phải?

- Tôi đã trực tiếp tiếp xúc và kiểm tra cho các bệnh nhân là học sinh và nhận thấy, các em hiện chịu quá nhiều áp lực. Về phía gia đình, phần lớn các bậc CMHS mong muốn con trở thành người tài giỏi nhưng họ quên mất năng lực thực sự của con mình. Họ ngày càng gia tăng áp lực cho trẻ và ép con mình học. Đi học là việc vất vả nhưng bố mẹ không thấy được điều đó và không định hướng theo đúng năng lực và sở trường của con. Nhiều CMHS thậm chí lười gặp giáo viên để biết thêm thông tin về con mình ở trường học, thậm chí đóng tiền học cũng đưa con. Vì thế có tiền trong tay, nhiều em bị dụ dỗ, lao vào ăn chơi, nghiện game, hư hỏng. Áp lực từ việc học, từ sự kỳ vọng thái quá của cha mẹ khiến nhiều trẻ bị rơi vào tình trạng rối loạn tâm thần. Thậm chí, nhiều học sinh do thi trượt đại học, trượt trường chuyên, lớp chọn đã chọn giải pháp… tự tử, coi đó là con đường cuối cùng để giải tỏa áp lực, không phải đối mặt với cha mẹ, bạn bè, người thân… Quá nhiều áp lực đang đè lên vai các em mà nhiều bậc phụ huynh chính là tác nhân của những áp lực ấy.

Về phía nhà trường, chúng ta đang “nhồi nhét” cho trẻ quá nhiều lý thuyết nhưng lại thiếu thực tiễn và cách giải quyết các vấn đề gặp phải trong cuộc sống hàng ngày và đâu đó vẫn tồn tại cách dạy máy móc, lạc hậu, yêu cầu học sinh ghi chép đầy đủ và học thuộc lòng, học để thi. Nhiều em học đến “ngơ ngơ, ngẩn ngẩn”, nhất là khi các kỳ thi đang đến gần. Bên cạnh đó, vấn đề giáo dục đạo đức, kỹ năng sống cho học sinh cũng còn nhiều điều đáng bàn, không bắt nhịp được sự phát triển tâm sinh lý của các em. Trước đây học sinh đánh nhau rất hiếm thấy, thế nhưng bây giờ học sinh đánh nhau được coi như “chuyện thường ngày”, thậm chí các em còn quay video clip làm chiến lợi phẩm. Xét ở mức độ vĩ mô, giáo dục nước ta không ổn định, thay đổi liên tục từ thi cử, phương pháp học tập, sách giáo khoa dẫn đến CMHS và học sinh không thể thích nghi kịp. Vì không thích nghi kịp nên có nhiều trường hợp học sinh rơi vào áp lực nặng nề, căng thẳng khiến bị rối loạn tâm thần.

Cần dạy cho các em có bản lĩnh để thích nghi với môi trường sống

Về phía xã hội, hiện nay, nhiều trẻ em hồn nhiên sử dụng chất gây nghiện như rượu, thuốc lá... do tấm gương xấu của bố mẹ, qua phim ảnh... và việc mua bán các chất này quá dễ dàng. Tác động của các chất gây nghiện lên người sử dụng rất nghiêm trọng, gây nên tình trạng rối loạn hành vi, nghiện ngập, sinh ra bạo lực. Cũng như vậy, tình trạng nghiện games trong giới trẻ đã trở nên quá phổ biến bởi các cửa hàng trò chơi điện tử mọc ra nhan nhản, sẵn sàng thu hút học sinh đến chơi. Nhiều bậc CMHS mải kiếm tiền, chỉ cung cấp tiền mà không biết con đã sử dụng tiền có đúng mục đích hay không nên vô tình đã làm hư hỏng con mình.

Rối loạn tâm thần, bạo lực hay tự tử sinh ra bởi người đó bị rơi vào tình trạng hết sức căng thẳng, không có lối thoát, vì vậy họ tìm đến giải pháp cuối cùng mang tính bản năng. Con số gần 17% học sinh có ý định tự tử rất đáng lo ngại, thể hiện rối loạn về hoạt động tâm thần không phải mang tính sinh học mà mang tính tâm lý xã hội nhiều hơn. Nếu có giải pháp tốt, ta có thể can thiệp giảm tình trạng này.

* Theo Bác sĩ, chúng ta cần thực hiện những giải pháp gì để giải quyết tình trạng trên?

- Để giải quyết tình trạng học sinh bị rối loạn tâm lý tâm thần, có ý định tự tử, bạo lực học đường thì cả gia đình - nhà trường - xã hội cần phải vào cuộc. Gia đình phải nhìn nhận khách quan năng lực của con mình. Họ phải hướng cho trẻ phát triển đúng năng lực, sở trường và đam mê của con và các con mới là người đưa ra quyết định lựa chọn các vấn đề liên quan đến mình như chọn trường, chọn ngành học. Điều đó sẽ giảm áp lực cho trẻ, phát huy yếu tố tố bẩm (năng khiếu) của trẻ. Vào mùa thi vẫn phải cho trẻ học tập, sinh hoạt, vui chơi bình thường. Bố mẹ cũng cần nghiêm khắc với con cái mình, không nên nuông chiều để các cháu trở nên hư hỏng, lệch hướng trước các tệ nạn xã hội.

Về phía nhà trường phải giáo dục kỹ năng, tư duy, giải quyết vấn đề của bản thân và xã hội. Các trường tổ chức cho HS tham quan, dã ngoại là điều tốt nhưng họ phải hiểu tâm lý của học sinh và cho các cháu tận mắt chứng kiến vấn đề. Chẳng hạn tâm lý trẻ nam và trẻ nữ khác nhau. Trẻ nữ nặng về cảm xúc nhẹ về lý trí còn trẻ nam thì ngược lại. Vì vậy, con gái thường nhẹ dạ, dễ bị lợi dụng, lạm dụng do đó phải dạy dỗ, hướng dẫn các cháu. Ví dụ, ta có thể đưa các cháu thăm các bệnh viện phụ sản để thấy hậu quả của việc mang thai ngoài ý muốn, nạo phá thai đau đớn đến mức nào. Phân tích cho các cháu hiểu hậu quả của sự nhẹ dạ, cả tin để từ đó, biết các biện pháp để tránh. Như vậy, ta giáo dục giới tính mà không “vẽ đường cho hươu chạy”. Với trẻ nam, ta có thể cho thăm quan các trại giam, thậm chí ăn một bữa cơm của phạm nhân và chỉ cho các em thấy tại sao họ bị tội và hậu quả khi phạm tội để tránh mắc tội. Xét về tâm lý, nếu các cháu biết trại giam khổ sở thế nào thì sẽ giảm tội phạm.

Trong giáo dục cần chú ý đến khen thưởng, kỷ luật bởi đây là liệu pháp quan trọng (liệu pháp nhận thức hành vi). Khi trẻ làm được một việc tốt cần được khen thưởng để phát huy. Khi trẻ làm điều sai trái phải bị phạt. Chẳng hạn, trẻ đi học muộn không bị phê bình, phê phán thì các cháu khác cũng sẽ làm theo. Khen thưởng khách quan, nghiêm túc, không hình thức sẽ đem lại giá trị khuyến khích, cổ vũ lớn đối với trẻ; đồng thời giải tỏa được những áp lực trong học hành với các em. Ngược lại nghiêm khắc phê bình những hành vi sai trái sẽ hạn chế được tiêu cực.

Không nên tự mua thuốc bổ não cho con

* Thời điểm này, sĩ tử trên cả nước đang gấp rút chuẩn bị cho các kỳ thi quan trọng. Không ít các bậc CMHS đã tự mua các loại thuốc bổ não, cải thiện trí nhớ giúp con mình đạt kết quả cao. Theo Bác sĩ, họ làm như vậy có đúng không?

- Nhiều người nghĩ rằng có thuốc cho con uống để thông minh hơn. Tôi xin khẳng định, không có thuốc nào có tác dụng “thần thánh” như vậy. Không có thuốc nào giúp trẻ thông minh lên được ngoài sự nỗ lực của chính bản thân chúng ta. Hiện nay có một số thuốc kích thần kinh giúp học sinh tránh buồn ngủ. Tuy nhiên, đây là những thứ thuốc gây nghiện và không tốt cho các em. Nhiều phụ huynh cũng tự mua thuốc bổ não cho con. Ta cần biết khi nào não bị bệnh thì mới cần đến thuốc và thuốc trị bệnh chính là thuốc bổ. Lâu nay ta thường tuyên truyền một cách thái quá về tác dụng của các sản phẩm. Tuy nhiên cái gì cũng có hai mặt của vấn đề. Điều rất nguy hiểm hiện nay là mọi người truyền tai nhau hoặc lên mạng đọc thông tin rồi tự đi mua thuốc, trong đó có cả thuốc gọi là "bổ não". Nếu Google có thể giải quyết được tất cả những vấn đề thì chúng ta cần gì thầy thuốc nữa? Vì vậy, khi con có biểu hiện mệt mỏi về tâm thần hay muốn tăng khả năng tập trung học tập cho con, các bậc phụ huynh nên đến thầy thuốc để được tư vấn kịp thời chứ không nên “khôn vặt”, tự tìm hiểu rồi ra hiệu thuốc mua, ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của trẻ.

* Tình trạng rối loạn cảm xúc, hưng cảm do nghiện game hoặc sử dụng các chất gây nghiện không còn là chuyện hiếm trong giới trẻ hiện nay. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến việc học tập, lao động mà còn gây nguy hiểm cho bản thân các em và xã hội. Xin Bác sĩ phân tích rõ hơn về tình trạng này?

- Rối loạn cảm xúc bao gồm trầm cảm, hưng cảm. Trầm cảm có thể do tác động về sinh học hay tâm lý. Tuy nhiên hưng cảm không phải do tác động về tâm lý mà là một bệnh lý. Hiện có các thuốc kích thần như thuốc lắc, đá mà nhiều người cho rằng dùng không nghiện. Thế nhưng tất cả các chất này đều gây nghiện mạnh và đặc biệt nguy hiểm khi gây ra tình trạng loạn thần cấp như hoang tưởng, ảo giác, kích động.... Nghiện là khi thèm muốn bất thường kéo dài không thể kiểm soát được. Cụ thể, ta có thể chia thành các mức độ như sau: Mức độ 1, sử dụng cơ hội (thi thoảng dùng) không nghiện nhưng cũng có sự cảnh báo, nguy cơ cao và tùy thuộc vào từng loại chất. Chẳng hạn thỉnh thoảng sử dụng heroin sẽ có nguy cơ bị nghiện rất cao. Mức độ 2 là lạm dụng (dùng quá nhiều, quá thời gian cho phép, trong những tình huống, hoàn cảnh không được phép). Mức độ 3 là nghiện không có chất, thứ đó thì không thể chịu được buộc phải đi tìm kiếm nó để sử dụng (ví dụ phải bỏ học để chơi games). Tất cả trường hợp nghiện chất, nghiện Internet và trò chơi điện tử không dẫn đến chết người ngay, nhưng về lâu dài thì giống nhau, tác động như loại thuốc độc, gây biến đổi nhân cách mạnh mẽ.

Một số biểu hiện ở con cái mà phụ huynh cần lưu ý là: Học hành bất thường, kết quả học tập giảm sút, thay đổi tâm lý, thay đổi bạn bè (đang chơi với bạn tốt lại chuyển sang bạn xấu)… Khi thấy các em có các biểu hiện lệch lạc về nhận thức, về hành vi cần đưa đến gặp thầy thuốc (chuyên về tâm thần, tâm lý) để kiểm tra và điều chỉnh kịp thời. Nhiều gia đình che đậy tình trạng của con mình càng làm mức độ nghiện nghiêm trọng hơn.

Áp lực từ việc học, từ sự kỳ vọng thái quá của cha mẹ khiến nhiều HS bị rơi vào tình trạng

rối loạn tâm thần

Để giúp học sinh không bị rơi vào tình trạng trên, trước hết các bậc CMHS cần quan tâm, giáo dục con mình. Đơn cử như quy định tuổi nào được tiếp xúc với games, được phép chơi trò gì và chơi vào giờ nào. Nếu trẻ thoát ly khỏi kiểm soát sẽ thành hỗn loạn. Về phía nhà trường, thầy cô phải tìm hiểu những thay đổi của học trò để có giải pháp. Không để các cháu bắt nạt nhau bởi sẽ gây ra rối loạn tâm thần. Giáo viên cũng cần tránh kỳ thị, phân biệt đối xử giữa các học sinh chỉ vì năng lực kém, khiếm khuyết về cơ thể… Gia đình và nhà trường cần dạy cho trẻ biết thực trạng xã hội, từ đó có cách đối phó, thích nghi với môi trường. Biết nhận biết đúng sai, biết xử lý tình huống thích hợp, biết tiếp thu cái tốt và khước từ cái xấu. Dạy các em có bản lĩnh bởi hiện có không ít trẻ vì quá ngoan nên bị các đối tượng xấu dụ dỗ, lôi kéo. Phải là người bạn tâm sự với con bởi nếu con lỡ phạm lỗi mà không dám chia sẻ với bố mẹ, thầy cô, tự mình giải quyết một cách bồng bột, thiếu hiểu biết thì rất nguy hiểm.

* Hiện nay, nước ta đang hoàn thiện Chiến lược Quốc gia về chăm sóc sức khỏe tâm thần giai đoạn 2016-2025 và tầm nhìn đến 2030. Là người trực tiếp công tác trong lĩnh vực này, ông có điều gì muốn góp ý?

- Sức khỏe tâm thần vô cùng quan trọng bởi nó liên quan đến bộ não của con người. Sức khỏe tâm thần không tốt sẽ ảnh hưởng tới các cơ quan khác và toàn cơ thể. Nhiều người hiện nay còn nhầm lẫn giữa “tâm thần” và “thần kinh”. Tôi xin nói một cách hình tượng, “tâm thần” là hoạt động của phần mềm máy tính, “thần kinh” là hoạt động phần cứng máy tính. Khi sinh ra đa số chúng ta có phần cứng giống nhau nhưng phầm mềm khác nhau, một phần bẩm sinh, phần lớn phải qua quá trình cập nhật trong quá trình sống, mỗi giai đoạn của cơ thể sẽ có sự phát triển về tâm thần khác nhau. Thần kinh phải phù hợp tâm thần cũng giống như phần mềm phải tương thích với năng lực của phần cứng. Nói như vậy để thấy, việc xây dựng Chiến lược Quốc gia về sức khỏe tâm thần là việc làm quan trọng.

Việt Nam đang đứng trước nhu cầu ngày càng cao về chăm sóc sức khỏe tâm thần của nhân dân, nhằm giảm bớt gánh nặng do rối loạn tâm thần gây ra. Việc xây dựng Chiến lược nhằm đưa ra định hướng cho công tác chăm sóc sức khỏe tâm thần toàn diện, lồng ghép và dựa vào cộng đồng. Tuy nhiên, sẽ không dễ khả thi khi hiện nay chúng ta chưa hoàn thiện hành lang chính sách và luật pháp, chưa có Luật Sức khỏe Tâm thần.

Chiến lược cũng cần có cái nhìn dài hơi về công tác dự phòng và phòng chống những bệnh liên quan đến sức khỏe tâm thần. Chúng ta có thể xây thêm nhiều cơ sở điều trị bệnh nhân tâm thần nhưng điều này phải đi sau công tác phòng bệnh từ cộng đồng. Mà việc phòng bệnh này không chỉ là trách nhiệm của ngành Y tế, nó đòi hỏi sự vào cuộc của cả gia đình, nhà trường và xã hội. Chung tay xây dựng một xã hội tốt sẽ góp phần giảm thiểu những bệnh về rối loạn sức khỏe tâm thần.

* Xin cảm ơn Bác sĩ!